Tự thọ bảy mươi tuổi

Thanh Nghị:
Thơ Nguyễn Công Trứ có nội dung khá phức tạp. Có những bài rất yêu đời, hăng say với việc lập công danh, nhập thế, thi thố tài năng; lại có những bài bi quan, chỉ mong "ngất ngưỡng" không ràng buộc. Ông tự nhận "Đã mang tiếng ở trong trời đất - Phải có danh gì với núi sông", nhưng lại mong "Kiếp sau xin chớ làm người - Làm cây thông đứng giữa trời mà reo".

Bài Tự thọ bảy mươi tuổi, viết bằng tiếng Hán, gần như một tiếng than hối hận của ông vì nhập thế lúc "trái mùa". Bài thơ viết năm 1848, lúc ông đang làm chức phủ doãn phủ Thừa Thiên, xin về trí sĩ.
Tự thọ bảy mươi tuổi
Tiểu dẫn: Tôi nay vừa bảy mươi. Nhớ lại sáu mươi chín năm về trước, đói khổ, ốm đau, rừng sâu, nước độc, xiết bao cay đắng. Câu nói: "Thọ lắm nhục nhiều" đối với tôi thật đúng quá. Trong những điều tôi đã học được từ khi ra đời, tôi tìm ra năm mươi sáu chữ, làm thành một bài thơ luật để kỷ niệm tuổi bảy mươi. Các vị có lòng thương đến, xin cho một bài hoạ để con cháu cất làm của quý trong nhà.

Nhật đối nhi tảo tự giải di
Kim ngô bất tự cổ ngô thì
Tuỳ cơ khối lỗi cung nhân tiếu
Trực ký niên hoa giới cổ hy
Lão thực bất kham trang diện mục
Anh hoa an dụng nhiểm tu tì
Tự tâm tiên liệt hào vô trạng,
Quái sát Hồng Sơn hữu thị phi.

Dịch nghĩa
Hằng ngày ta sẽ cùng chơi đùa với trẻ con
Ta hôm nay không còn giống ta ngày xưa nữa
Ta theo thời mà làm con rối mua cười cho thiên hạ
Thấm thoát nay đã đến tuổi cổ lai hy
Cái chân chất không cần trau tria mày mặt nữa
Vẻ tốt tươi đem nhuộm cho râu tóc để làm gì
Ta tự lấy làm thẹn chẳng có chút công trạng gì
Thôi hãy phó mặc cho núi Hồng hạ lời khen chê.

Dịch thơ
Ngày cùng lũ trẻ cợt đùa chơi,
Quả thực ta nay khác trước rồi!
Múa rối mấy hồi rằng giúp nước,
Sống lâu bảy chục cũng ơn trời!
Thật thà bao quản khoe mình đẹp,
Tóc bạc xin đành kém vẻ tươi!
Những thẹn bất tài không báo bổ,
Non Hồng thôi mặc tiếng trên đời!
(Lê Thước dịch)
Cao Bá Quát có hoạ lại bài này. Lúc này ông Quát đang là chủ sự ở Bộ Lễ, tuy chức nhỏ nhưng nổi tiếng về tài thơ, nên quan phủ doãn xin ông hoạ một bài.

Quần sơn nam vọng độc chi di
Dao tưởng tiên sinh vị lão thì
Tự cổ anh hùng vô đại dị
Như kim xỉ đức kiến ưng hy
Thường gia thế vị chung tu tửu
Cầm đoạn sương hoa bất thượng ty
Văn đạo Hồng phong dục hồi thủ
Khởi ưng lục thập cửu niên phi.

Dịch nghĩa:
Một mình chống cằm ngồi ngắm những ngọn núi phía nam
Tưởng nhớ lại thời tiên sinh còn chưa già
Xưa nay anh hùng đại để đều như thế cả
Chỉ tuổi tác và đức độ của tiên sinh thì ít ai bằng
Rốt cuộc, nếm mùi đời thì cần phải pha rượu vào
Còn như hoa tuyết thì nhất định cấm không nên để cho đậu vào râu mép
Nghe bảo tiên sinh muốn ngoảnh đầu về phía núi Hồng Lĩnh
Lẽ nào suốt sáu mươi chín năm về trước tiên sinh sai cả ư?

Bảy năm sau, Cao Bá Quát khởi nghĩa tại Mỹ Lương. Mười năm sau, Pháp đánh Đà Nẵng. Khi được đề cử đi đánh giặc, dù đã 80, Nguyễn Công Trứ vẫn nhận lời cầm quân, nhưng trong năm đó, ông đã qua đời.
Ngoài bài của ông Quát làm bằng tiếng Hán, còn một bài hoạ của tiến sĩ Nguyễn Quí Tân làm bằng tiếng Nôm. Ông Nghè Tân cũng thuộc dạng "ngất ngưỡng, cao ngạo" đỗ tiến sĩ, làm quan chưa được bao lâu thì từ chức để đi ngao du sơn thuỷ.

Bảy mươi tuổi tác vẫn nhường ri
Mới biết xưa kia buổi thiếu thì
Rượu tỉnh thơ say hồn Lý Bạch
Trúc cười hoa cợt thú Vương Hy
Giang sơn nắm lại đôi tay khẩu
Văn võ buông ra một ngón tì
Cùng kiếp phù sinh hay dở sạch
Dẫu ai tiếng thị với lời phi.